نگاهی به عاشقانه های سینمای دفاع مقدس به بهانه اکران سینمامتروپل
بریونی: دفاع مقدس 8 ساله ایران از آنجائیکه رزمندگان ایرانی به پیروی از مکتب انقلابی عاشورا پای در این حوزه گذاشته بودند، حتی می توانست داستان سازتر از هر جنگ دیگری باشد.
به گزارش بریونی به نقل از خبرگزاری مشرق
، جنگ یکی از داستان سازترین پدیده های زندگی بشر است. این هیولا به رغم این که خودش زشت و بد منظر است، می تواند موجب شود غیر از زشتی ها، هر زیبایی نهانی در نفس انسان ها و در ساختار روابط اجتماعی شان هویدا شود و برای همین در بستر جنگ، قصه هایی می توانند پدیدار شوند که در شرایط عادی زندگی رخ نمی دهند. دفاع مقدس ۸ ساله ایران از آنجائیکه رزمندگان ایرانی به پیروی از مکتب انقلابی عاشورا پای در این حوزه گذاشته بودند، حتی می توانست داستان سازتر از هر جنگ دیگری باشد.
مثلاً در فیلم «پرواز در شب» که نقطه تولد سینمای دفاع مقدس بود، صحنه ای هست که فرمانده گردان کمیل مخفیانه به سنگر عراقی ها رفته تا برای یاران تشنه اش آب بیاورد. او پیش از پر کردن قمقمه ها دست در آب می برد تا اول خودش بنوشد اما عکس رفقای تشنه اش را در آب می بیند و صرف نظر می کند.
حتی در منطق متعارف جنگی که نسبت به منطق زندگی روزمره بدیع تر است، چنین عملی سر نمی زند و بدین سبب قصه ای هم برای آن نوشته نمی شود اما فرهنگ انقلابی - عاشورایی حاکم بر رزمنده های ایرانی به خلق چنین داستانهای بدیعی می انجامد.
فیلم «سینمامتروپل» به کارگردانی محمدعلی باشه آهنگر که سال ۱۴۰۱ در جشنواره فجر حضور داشت و برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی شد، اخیراً و بعد از تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران مقرر است روی پرده برود. این فیلم داستان تلاش مردم آبادان تحت محاصره را برای روشن نگاه داشتن چراغ یک سینما نشان داده است. آنها با دائر نگه داشتن سالن سینما می خواهند پیام زندگی و مقاومت را ابلاغ کنند. طبیعتاً فیلم دیدن در شرایط عادی کاری نیست که عملی قهرمانانه به حساب بیاید اما جنگ می تواند رفتن به سالن سینما را هم به شکلی از مقاومت تبدیل کند و اینجاست که معنای داستان ساز بودن پدیده جنگ بهتر روشن می شود.
در فیلم «سینمامتروپل» یک داستان عاشقانه هم وجود دارد که موازی با قصه اصلی پیش می رود و در یک نقطه عطف متأثرکننده تبدیل به بستری برای پیشروی خط اصلی روایت می شود. این عشق هم با تمام کلیشه هایی که از داستان های عاشقانه در شرایط عادی سراغ داریم متفاوت می باشد و جز در شرایط جنگی نمی توانست رخ بدهد. به همین بهانه می توانیم سری بگردانیم و نگاهی بیندازیم به تاریخ سینمای دفاع مقدس تا ببینیم در این نوع فیلمها، چه داستان های عاشقانه ای به عنوان خط موازی یا فرعی در کنار قصه اصلی حرکت می کردند و آنگاه درخواهیم یافت که چه عشق های ممتاز و بطورکامل متفاوتی در دل این قصه ها وجود داشت.
پیرنگ های عاشقانه ای که در سینمای دفاع مقدس ایران دیده شد، بعضاً در تمام داستان های عاشقانه دنیا نمونه ای ندارند و این در حالیست که آن ماجرای عاشقانه قصه فرعی یا خط موازی داستان بوده و کسی به آن فیلم ها عاشقانه نمی گفته. در ادامه به بهانه اکران فیلم «سینمامتروپل» و داستان عاشقانه بدیع آن، مروری خواهیم داشت بر چند پیرنگ عاشقانه ممتاز در سینمای دفاع مقدس ایران که بطورکامل سری سوا از کلیشه های عاشقانه در سایر داستان ها داشتند.
رهایی
رهایی اولین فیلم رسول صدرعاملی و جزو اولین فیلمهای جنگی سینمای ایران بود که البته بیشتر داستان آن در پشت جبهه ها می گذشت. این فیلم زمانی ساخته شد که سینمای دفاع مقدس به مفهوم شناخته شده امروزی اش وجود نداشت و بیشتر آثار جنگی ایرانی را می شد رمبوهای دست چندم جهان سومی دانست. با این وجود صدرعاملی فیلمسازی بود که از دنیای خبرنگاری پا به این عرصه گذاشته بود و در پرواز ۱۲ بهمن سال ۵۷ که هواپیمای امام در مهرآباد تهران فرود آمد، حضور داشت.
ذهنیت وی در بستر کلیشه های فیلمفارسی رشد و قوام پیدا نکرده بود و به این علت می توانست کمی از ایده های بکر و نوی انقلابی را با خودش به داستانی که روایت می کند بیاورد؛ رهایی داستان یک بسیجی رزمنده به اسم قاسم است که به جنگ رفته و یک پایش را از دست داده. قرار بود وقتی قاسم از جبهه برمی گردد با دختر دایی اش ازدواج کند ولی اکنون که معلول شده، فکر می کند برای خوشبخت شدن آن دختر بهتر است از او بگذرد.
طبیعتاً وقتی یک جوان معلول می شود، یکی از اصلی ترین نگرانی هایش می تواند این باشد که کسی او را به همسری نپذیرد و اگر از قبل با کسی وارد رابطه عاطفی شده باشد، ترس از طرد شدن و ترک شدن سراغش می آید. اما قاسم که با روحیه ایثارگری به جبهه رفته، حالا از این دختر هم می گذرد تا امکان خوشبختی را از او نگیرد. این درونمایه بعد از این هم بارها در سینمای دفاع مقدس ایران تکرار شد. قاسم و فاطمه در آخر فیلم رهایی ازدواج کردند اما مهم آن بود که این رزمنده برای خوشبختی معشوقه اش حتی حاضر شده بود تنها بماند و او را همسر مردی دیگر ببیند.
آژانس شیشه ای و بادیگارد
یکی از دوست داشتنی ترین شمایل ها از روابط عاطفی زن و مرد، چیزی است که در چند فیلم ابراهیم حاتمی کیا، بویژه «آژانس شیشه ای» و «بادیگارد» دیده شد. «بادیگارد» به شکلی دنباله معنوی «آژانس شیشه ای» است. هیچ ارتباط مستقیمی بین این 2 قصه وجود ندارد اما از آنجائیکه حاج کاظم آژانس شیشه ای نماینده یک تفکر و یک جریان بود، ۱۸ سال بعد وقتی حاج حیدر در بادیگارد با همان بازیگر دیده شد، این نمایش، وصف وضعیت آن شخص در دوره و زمانه جدید قلمداد می شد. در آژانس شیشه ای و بادیگارد، حاج کاظم و حاج حیدر را داریم که قهرمان هایی فراهنجار هستند و در کنار هر کدام از آنها عنصر مکملی هست که اگر نبود، این مردان آرمانگرا را در این دنیا تنها می دیدیم؛ فاطمه و مرضیه.
خط عاشقانه ای که در این دو داستان می بینیم، قصه فراق و وصال نیست. نه عاشق و معشوقی را می بینیم که در جست وجوی وصال و ازدواج باشند، نه کسانیکه بعد از وصال به بهانه ای بین شان جدایی رخداده باشد.
ما زن و شوهرهایی را در این فیلم ها می بینیم که میان خودشان زندگی بدون چالش و گرمی دارند و همه چیز معمولی است تا این که بزرگ ترین بحران در داستان فیلم رخ می دهد؛ بحرانی که این فیلمهای حاتمی کیا را به نمادی از یک سری بحران های کلان سیاسی و اجتماعی مبدل می کند. وضعیتی که قهرمان فیلم حاضر نیست آنرا بر خلاف تمام آدم های دیگر قصه بپذیرد، توسط او به چالش کشیده می شود و هیچ کس با این مرد فراهنجار همراه نیست و حرفش را درک نمی نماید. تقریبا تمام اطرافیان حاج کاظم و حاج حیدر را به کوتاه آمدن و پذیرفتن شرایط عرفی جامعه دعوت می کنند اما آنها می شورند و تنها کسانیکه بدون خواستن هیچ توضیحی همراه شان باقی می مانند، همسران شان هستند؛ فاطمه و مرضیه.
موقعیت مهدی
موقعیت مهدی یک فیلم واقع گرای دفاع مقدس بود. در سالیان اخیر ساختن فیلم هایی درباره ی روزهای اول انقلاب یا ایام دفاع مقدس که بر مبنای رخدادی واقعی باشند بسیار زیاد شده و «ایستاده در غبار» و سری اول «ماجرای نیمروز» که در هر 2 هم هادی حجازی فر بازی کرده بود، شاخص ترین نمونه ها دراین خصوص بودند. هادی حجازی فر وقتی خودش روی صندلی کارگردانی نشست و موقعیت مهدی را ساخت، بیش از هر چیز بهره اصلی را از زنده کردن روح ساده و بی تکلف دهه ۶۰ برد؛ دهه ای که برخی از فیلمسازان سالیان اخیر بنا به خوشامد ذایقه بخشی از طبقه متوسط مرکزنشین، مرتب به آن می تاختند یا در مهربانانه ترین حالت تمسخرش می کردند. او همان آدم های دهه ۶۰ را با همان مناسبات ساده و محجوب جلو دوربین آورد و در کانون قصه اش مهدی و صفیه را قرار داد که حتی عشق شان به همدیگر پر است از حجب و حیا.
سکانسی در اوایل فیلم هست که بعد از مراسم عقد، از آنجائیکه برق رفته، صفیه با فانوس مهدی باکری را تا دم در همراهی می کند و بعد می پرسد؛ آقا مهدی من کار بدی کرده ام؟ مهدی با تعجب می پرسد نه، چرا این را می پرسید و صفیه پاسخ می دهد چون شما به من موقع صحبت کردن نگاه نمی کنید. باکری یکی از جوانان مذهبی دهه ۶۰ است که حجب و حیای ذاتی دارد و این مساله حتی در زندگی عاشقانه اش پیداست.
مهدی در جایی از داستان وقتی ماجرای این که جنازه برادرش را گذاشته و برگشته صحبت می کند، به صفیه می گوید تنها چیزی که در آن شرایط سبب شد به برگشتن فکر کنم تو بودی. در این فیلم نوعی از عشق را می بینیم که الگوی آن حدودا در باقی فیلم ها و حتی شاید در سطح جامعه امروز تا حدودی فراموش شده؛ فداکاری و صبوری و حیا و غر نزدن. سکانس غائی فیلم هم در عمق این رابطه عاشقانه رقم می خورد. صدای صفیه در لحظه ای که مهدی شهید شده و در آب فرو می رود شنیده می شود که می پرسد تو چرا هر وقت به خانه برمی گشتی، آنقدر نمی ماندی تا لباس هایت که شسته ام خشک شوند و بعد بروی؟
هیوا
هیوا شاید عجیب ترین فیلم دفاع مقدسی در سینمای ایران و حتی یکی از عجیب ترین فیلمهای سینمای ایران است. قهرمان این فیلم حمید است؛ فرمانده گردان کمیل. در فیلم نامه «هیوا» که به قلم مرحوم رسول ملاقلی پور انتشار یافته، اسم این شخصیت حمید باکری ذکر می شود؛ حال آنکه گردان کمیل در واقع یکی از 3 گردان خط شکن لشکر ۲۷ سیدالشهدای تهران بود و حمید باکری یکی از معاونان لشکر ۳۱ عاشورا در آذربایجان. البته عجایب فیلم فقط همین ها نیست. هیوا که در این فیلم همسر حمید بوده، سال ها بعد از شهادت حمید با یکی از نیروهای وی در کانال کمیل ازدواج کرده؛ مردی که هنگام تنگ تر شدن حلقه محاصره کانال توسط دشمن، مخفیانه یک تیر به پای خودش شلیک کرد تا بتواند به عنوان مجروح از معرکه کنار برود. او حالا دیپلمات شده و یک پایش می لنگد. یعنی سر خودرا بالا می گیرد و به عنوان دیپلماتی که سابقاً رزمنده بوده و جنگیده، معرفی می شود.
هیوا اما به مناطق تفحص بازمی گردد تا خبری از حمید بگیرد. می دانیم که پیکر حمید باکری هم در حقیقت مفقود شد و هیچ گاه برنگشت اما رسول ملاقلی پور در این فیلم جای آنرا پیدا می کند. هیوا از سد زمان می گذرد و به داخل کانال کمیل می رود. هنگامی که جنگ برپاست، او با حمید ملاقات می کند و در صحنه شهادتش همراه اوست.
جایی که حمید شهید می شود، هیوا با چادرش روی پیکر او خیمه می زند؛ چیزی که به تابلوی عصر عاشورای اثر استاد محمود فرشچیان شباهت دارد و بعدها ابراهیم حاتمی کیا در فیلم «بادیگارد» هم به آن ادای دینی کرد. ترانه ای در این صحنه پخش می شود که بسیار محبوب شد و موثر بود: این فصل را با من بخوان، باقی فسانه است.... این یکی از عجیب ترین ملاقات های عاشقانه است که تاریخ سینمای ایران و حتی بدون مبالغه تاریخ سینمای جهان به خود دیده است. حمید از هیوا می گذرد تا به وصل محبوب برسد اما هیوا با این که ازدواج کرده، (یک وصلت نمادین که طعنه ای دارد به دوران جدید سیاست ورزی ایران) هنوز دلش در هوای چشم های خسته و پرشور حمید پر می زند.
روز سوم
فیلم روز سوم به مقطعی از تاریخ دفاع مقدس برمی گردد که بسیار نزد مردم ایران محبوبیت دارد اما کمتر درباره ی اش فیلمی ساخته شده است. مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر با کمترین امکانات و در شرایطی که حتی رییس جمهور وقت اعتقادی به ایستادن نداشت، مصرع برجسته ای از قصیده مقاومت مردم ایران بود و آرمانگرایی خالص، حتی در شرایط قطع امید از پیروزی عملی را در اعلاحد خود به نمایش گذاشت. در این فیلم دختری به اسم سمیره چون پایش مجروح شده، در آخرین لحظات سقوط شهر قادر به ترک منزل شان نیست. برادرش در باغچه حیاط منزل شان گودالی می کند و او را مخفی می کند تا در موقع مقتضی برگردد و او را با خود ببرد. از طرفی فواد که قبلاً در خرمشهر معلم مدرسه بود و حالا از درجه داران ارتش بعث عراق است، به سمیره علاقه داشت و بمحض ورود به خرمشهر سمت خانه آنها می رود.
او هنوز عشق آتشینش به سمیره را حفظ نموده و تا آخر ماجرا هم می بینیم که دراین خصوص ثابت قدم است اما موضع ما نسبت به او دوگانه است. فواد از سویی یک عاشق ثابت قدم است یعنی شخصیتی مثبت و از سوی دیگر یک متجاوز به خاک دیگران. گفته شده مایه اولیه این قصه از حقیقت اقتباس شده اما در اینجا جنبه های نمادینی هم پیدا می کند. سمیره نماد مام میهن است. دشمن متجاوز واقعا این شهر را دوست دارد اما خود این شهر دلش می خواهد جزوی از خانواده بزرگ ایران باشد. برادر سمیره به همراه برخی از مدافعان شهر برای نجات او برمی گردند و این عملیات نجات موجب درگیری های گسترده ای می شود که غیر از برادر سمیره، منتهی به شهادت تمام آن مدافعان می شود.
در آخرین سکانس از فیلم، برادر سمیره، خواهر مجروحش را روی یک وسیله شناور از رودخانه عبور می دهد و فواد بدنبال آنها می آید. قبلاً در صحنه ای دیده بودیم که فواد از شلیک به سمیره خودداری کرد اما اینجا برادر سمیره خطاب به خواهرش فریاد می زند که شلیک کن و او هم در نهایت شلیک می کند. این زن کسی را کشت که حقیقتاً عاشق او بود و این را در چند گره گاه تعیین کننده به واقع نشان داد. حتی خود این زن هم به آن مرد علاقه داشت ولی اکنون شلیک کرد و مخاطب هم این شلیک را درک می کند. چنین فرجامی فقط در بستر یک قصه جنگی ممکن بود اتفاق بیفتد و در داستانهای روزمره شهری نمی توان نمونه اش را سراغ گرفت.
سینمامتروپل
سینمای دفاع مقدس ایران هر چه به سالیان اخیر نزدیک تر شد، فاصله اش را از روایت حضور مردم عادی در جنگ بیشتر کرد و سمت پرتره نگاری از فرماندهان و افراد شاخص رفت. از آخرین نمونه هایی که هنوز در آنها می شد سیمای مردم معمولی حاضر در جنگ را دید، می توان به «آبادان یازده - شصت»، «یدو» و «پالایشگاه» اشاره نمود که همگی در آبادان تحت محاصره به روایت قصه هایشان پرداخته بودند. «سینمامتروپل» هم چنین فیلمی است. محمدعلی باشه آهنگر در این فیلم وضعیتی را نمایش می دهد که زندگی عادی و روزمره مردم به مثابه یک مبارزه و نوعی مقاومت در مقابل تجاوز قلمداد می شود. یعنی این که آنها نشان بدهند در شهر همه چیز عادی است، نوعی دهن کجی به دشمن متجاوز خواهد بود. این درونمایه بعد از حمله رژیم صهیونیستی به ایران و تجربه مجدد مردم ایران درباره ی جنگ بعد از چند دهه، بشدت ملموس تر از سابق شده است.
یکی از خطوط داستانی در «سینمامتروپل» عشق عجیب و منحصر به فرد آن و فرجام عجیب ترش است. البته اگر کسی هنوز فیلم را ندیده و فکر می کند با فهمیدن ماجرا امکان دارد لطافت اولین تماشا را دیگر تجربه نکند، بهتر است چنین تحلیل و توصیفی را پس از تماشای فیلم بخواند. در این فیلم شاهد علاقه پسری جوان به دختری جوان هستیم. پسری که می خواهد سینمای شهر را راه بیندازد و ناقوس زندگی را در بین شعله های جنگ به صدا دربیاورد. کسب اطلاع از این که این جوان به آن دختر علاقه دارد، در طول داستان به مرور برای مخاطب اتفاق می افتد و بالاخره لحظه مهم و تعیین کننده کار که پیشنهاد این پسر به دختر مورد علاقه اش است، فرا می رسد.
او پیشنهادش را می دهد و جواب منفی می شنود. دیگر در اواخر داستان هستیم و اگر قرار بود پسرک اول «نه» بشنود و در نهایت به مرادش برسد، این «نه» خیلی زودتر باید گفته می شد و بعید است فرصتی برای برگشتن ورق وجود داشته باشد. قضیه اما با یک غافلگیری خاص به فرجام می رسد که خارج از عرف کلیشه ای تمام داستان های عاشقانه دیگر است و تنها در دل داستانی که جنگ را به ساحت زندگی روزمره کشانده می تواند رخ بدهد. پسرک شهید می شود و آن دختر پرچم دار ادامه راه او می شود. این پایان بندی غمبار اما پرشور، یکی از بدیع ترین و غافلگیرکننده ترین پایان بندی هایی است که در یک داستان عاشقانه می توان دید و بی گمان به آسانی نمی شود آنرا به دل روزمره های شهری آورد.
منبع: وطن امروز
منبع: بریونی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب